Nhà văn Thụy Khuê được người Việt hải ngoại biết tiếng qua làn sóng của đài RFI với mục Văn học Nghệ thuật đặc sắc do bà phụ trách hàng tuần. Trong 20 năm qua, Thụy Khuê còn bỏ nhiều công sức để cuối cùng cho ra mắt một tập biên khảo về phong trào Nhân Văn Giai Phẩm, vừa được Tủ Sách Tiếng Quê Hương của nhà văn Uyên Thao giới thiệu với công chúng tại thủ đô Washington. 

Cơ duyên nào, động lực nào đã thôi thúc nhà phê bình văn học Thụy Khuê theo đuổi cuộc nghiên cứu trong hơn 2 thập niên về một hiện tượng đã bùng ra để rồi bị dập tắt không lâu sau đó cách đây hơn nửa thế kỷ? 

Thụy Khuê: “Lúc tôi đi học thì như tất cả những học sinh miền Nam thì được học những bài thơ của Trần Dần, của Hoàng Cầm trích trong cuốn “Nhân Văn Giai Phẩm” của cụ Hoàng văn Chí. Những bài thơ đó, những câu thơ nó xúc động lắm, nó làm cho thế hệ chúng tôi tưởng tượng ra một miền Bắc với những cơn mưa phùn trong thơ Trần Dần thì …đau thương lắm! Và khi nghĩ đến những nhà thơ đã làm được những câu thơ như thế thì họ phải yêu đất nước biết là bao nhiêu. Từ cái đó, nó đi sâu vào lòng con người và lớn lên, lúc nào tôi cũng canh cánh trong lòng là bao giờ trở lại, tôi sẽ tìm lại những nhà thơ đã viết ra những câu thơ như thế.”

Nơi Thụy Khuê, dễ nhận ra một tâm hồn đa cảm, dễ xúc động và tình yêu đậm đà dành cho quê hương bỏ lại từ khi bà sang Pháp du học:

Thụy Khuê: “Cái mốc quan trọng là năm 1984, tôi về Việt Nam và lúc đó mới thấy được thực trạng đất nước, tôi mới cảm thấy tất cả những cái ích kỷ của chính mình… đi du học từ năm 1962, những giai đoạn đau thương của đất nước thì không trải qua…thì có một cái gì đó nó đánh động và thấy rằng khi mà mình ra lại hải ngoại thì mình không thể nào tiếp tục cái cuộc đời bình yên như trước nữa, và lúc đó tôi bắt đầu quyết định vào cái nghề viết, và chọn phê bình văn học ạ.” 
Thụy Khuê cho biết là khi quyết định viết văn, bà đã tự đặt cho mình chủ đích đầu tiên, là phải tìm hiểu những con người đã viết lên những câu thơ trong Nhân Văn Giai Phẩm đã từng làm cho bà xúc động. Trả lời câu hỏi vì sao Đảng Cộng Sản Việt Nam lại sợ một nhóm trí thức văn nghệ sĩ chỉ muốn được tự do tư tưởng, và đòi “trả văn nghệ lại cho văn nghệ sĩ lãnh đạo”? 

Thụy Khuê giải thích: “Tôi nghĩ là bất cứ chế độ độc tài nào, đặc biệt là những chế độ toàn trị tức là họ muốn cai quản tất cả những tư tưởng của con người như chế độ cộng sản thì họ rất ngại những người văn nghệ sĩ, dù cho những người đó đòi tự do tư tưởng hay không, họ vẫn ngại bởi vì trong đám những công dân của một đất nước, thì văn nghệ sĩ là đám mà mình khó nắm bắt tư tưởng của nó nhất.”
Bà Thụy Khuê nói rằng chế độ có thể trói tay, treo bút văn nghệ sĩ nhưng không thể nắm bắt tư tưởng của họ. Vì lý do đó, các chế độ độc tài toàn trị thường tìm cách thu gọn nhóm trí thức văn nghệ sĩ lại một mối để dễ bề kiểm soát và điều khiển. Trong bối cảnh đó, cuộc đấu tranh của trí thức và văn nghệ sĩ trong phong trào Nhân văn Giai Phẩm lại càng có ý nghĩa hơn nữa:

Thụy Khuê: “Trong một chế độ như thế mà lại có một số người dám đứng lên! Lúc đó họ không hề đòi đánh đổ đảng gì cả nhưng chỉ đòi hỏi tự do tư tưởng mà thôi, nhưng từ chuyện họ đòi tự do tư tưởng, chế độ Cộng Sản nghĩ rằng họ có thể làm lung lay chế độ, và vì thế mà họ có thái độ rất tàn khốc đối với những người trong Nhân văn Giai Phẩm.”
Nửa thế kỷ là một thời gian đủ dài để luận công và tội. Ai phải chịu trách nhiệm chính trong vụ trù dập trí thức văn nghệ sĩ miền Bắc và “đập nát” Nhân Văn Giai Phẩm? Nhà văn Thụy Khuê nói trách nhiệm nằm trong tay lãnh đạo cấp cao nhất trong Đảng Cộng Sản Việt Nam. 

Thụy Khuê: “Thưa chị, trong cuốn sách của tôi, tôi đưa ra những dữ kiện theo đó Tố Hữu thi hành, bắt người này người kia nhưng nếu nhìn sâu xa thì Tố Hữu cũng chỉ làm theo lệnh trên. Và cái lệnh trên của Tố Hữu là Trường Chinh. Ông Trường Chinh viết “Đề cương Văn Hóa Việt Nam” từ năm 1943, hướng dẫn tất cả những chính sách văn hóa của Đảng Cộng Sản đối với nước Việt Nam. Nhưng mà nếu tìm sâu hơn thì Trường Chinh cũng không thể nào viết được một cái bản như thế nếu không có lệnh của ông Hồ Chí Minh bởi vì chúng ta còn lạ gì, tất cả những chuyện trong một nước là do người làm chủ đất nước, lúc đó là ông Hồ Chí Minh, phải chịu trách nhiệm, kể cả chuyện phong trào Nhân Văn Giai Phẩm và Cải cách Ruộng đất nữa.”

Trong số rất đông trí thức và văn nghệ sĩ ưu tú bị trù dập, nhiều người không ngóc đầu lên được trong nhiều thập niên, có Luật sư Nguyễn Mạnh Tường, từng được người Pháp bái phục là một nhà hùng biện đại tài. Ông đạt một lúc hai bằng Tiến sĩ tại Pháp, Ưu hạng Luật Khoa và Tiến sĩ Quốc gia Văn chương khi mới lên 22 tuổi. Hãy nghe nhà phê bình Thụy Khuê nói về con người lỗi lạc này:

Thụy Khuê: “Một trí thức như Nguyễn Mạnh Tường không phải thế kỷ nào cũng có, vừa toàn diện về văn học, về luật khoa, về kiến thức đại cương, về triết học, thế mà trong suốt thời gian còn lại của ông, ông không được dùng kiến thức đó để dạy cho học trò. Những tác phẩm của ông đòi hỏi tự do dân chủ không bao giờ hời hợt, mà khi nào đặt vấn đề, Luật sư Nguyễn Mạnh Tường cũng đặt vấn đề cơ bản từ triết học, đòi hỏi quyền sống cho con người, một cách sâu sắc.”

Bà lấy làm tiếc là mấy chục tác phẩm của Luật sư Nguyễn Mạnh Tường cho tới nay vẫn chưa được in, ngoại trừ 2 cuốn “Un Excommunié- Kẻ bị Khai Trừ”, và “Une voix dans la nuit- Tiếng vọng trong đêm." Cả một thế hệ trí thức và văn nghệ sĩ bị dồn vào chân tường, bị vùi dập, bị cấm sáng tạo, cấm đóng góp, cấm dạy học, cấm in sách. Có người, như Luật sư Nguyễn Mạnh Tường, bị bỏ rơi trong “sa mạc” của đói khát, khốn cùng. Thụy Khuê đánh giá những mất mát to lớn của thành phần tinh hoa đó đối với nền văn học nước nhà: 

Thụy Khuê: “Thưa chị, nếu nói đến mất mát thì nó vô cùng, nó mênh mông, mình không biết làm sao đo lường chính xác sự mất mát đó. Bởi vì chỉ riêng Nguyễn Mạnh Tường không thôi, chỉ có hai tác phẩm trong một cái chiều kích mênh mông của Nguyễn Mạnh Tường, ông viết phải mười mấy, hai mươi mấy tác phẩm mà mình không được biết đến thì đủ biết là cái sự mất mát là bao nhiêu rồi.” 
Thế nên rút ra bài học nào từ phong trào Nhân văn Giai Phẩm? 

Nhà phê bình văn học Thụy Khuê: “Chúng ta phải tự ý thức rằng mỗi người chúng ta đều có trách nhiệm đối với đất nước ngày hôm nay, người Việt Nam ở hải ngoại cũng như người Việt Nam ở trong nước, phải ý thức được rằng nước mình sở dĩ ở trong tình trạng như thế này, không phải là chỉ có một số người người ta có quyền đè ép đâu, mà tự bản thân, mình có đòi hỏi cho dân chủ không. Trách nhiệm ấy là trách nhiệm của một thế hệ đã biết như thế nào là tự do tư tưởng, và cần phải đứng lên làm một cái gì đó, nhất là làm sao phải có một chế độ văn học không có kiểm duyệt, một nền báo chí không kiểm duyệt để ai ai cũng có thể nói được ý kiến của mình thì lúc đó mới có cơ may cho đất nước.”

Nhà phê bình chia sẻ nguyện vọng của bà cho tập biên khảo “Nhân Văn Giai Phẩm và vấn đề Nguyễn Ái Quốc”:

“Nguyện vọng sâu xa của người viết cuốn sách này là mong nó sống lâu và nó sẽ được nhiều thế hệ độc giả đọc, không những trong nước mà ở ngoài nước, bởi vì tất cả những công trình nghiên cứu khoa học thì cái cuốn của mình chưa bao giờ là cuốn cuối cùng, nó chỉ là cái cuốn đầu tiên. Nếu được độc giả đọc và khám phá ra những lỗ hổng trong cuốn sách này, hoặc có những người sẽ từ những tìm kiếm của mình mà đi tìm kiếm thêm nữa thì cái đó là cái nguyện vọng sâu xa của tôi.”
Thụy Khuê cho biết tác phẩm kế tiếp của bà sẽ là một cuốn phê bình văn học thế kỷ 20.